Marcha van Wijk*

Introductie
Deze blog is een samenvatting van mijn masterscriptie over de overname van conventionele boerderijen naar ecologische boerderijen. Het scriptieonderzoek heeft deze overname verkend als potentieel onderdeel van een landbouwtransitie naar meer ecologische vormen van landbouw. Terwijl boerderijovernames vaak worden bekeken vanuit een financiële lens, belicht mijn onderzoek de emotionele en relationele aspecten, die vaak over het hoofd worden gezien, terwijl ze een grote invloed hebben op de overname.

Meer dan de helft van de Nederlandse boeren van boven de vijfenvijftig jaar heeft nog geen opvolger. Dit is een van de oorzaken dat gemiddeld drie boerenbedrijven per dag worden gestopt in Nederland. Vooral kleinschalige boeren vinden vaak geen opvolger, wat ervoor zorgt dat steeds meer kleine boerderijen verdwijnen en grote boerderijen groter worden door het opkopen van vrijgekomen land. Dit is in tegenspraak met opkomende visies over duurzame voedselsystemen, zoals de Farm to Fork Strategy (2020) en iPES FOOD (2016) die juist pleiten voor natuur-inclusieve en kleinschalige landbouw.

Mijn onderzoek verkent een alternatief op deze trend. Wat als we de overname van conventionele boerderijen door ecologische – bijvoorbeeld biologische, regeneratieve en agro-ecologische – boeren kunnen faciliteren? Dit zou zowel het gebrek aan een opvolger oplossen, als een landbouwtransitie richting ecologische landbouw op gang brengen.
 
Echter, toegang tot land is een grote barrière voor zij-instromers. Hoewel dit vaak in verband wordt gebracht met de financiële kosten van grond en een boerderij, onderstreep ik de noodzaak van een holistische aanpak en onderzoek ik affectieve processen tijdens deze overname. Wanneer een boerderij wordt overgedragen, vinden er namelijk grote veranderingen plaats en dat heeft emotionele en relationele invloed op de boeren.

Onderzoeksvragen
Het doel van het onderzoek is om bij te dragen aan een nieuw landbouwnarratief door boerderijovernames te zien als een onderdeel van landbouwtransitie. Om een veelzijdig beeld te krijgen van de overname heb ik in zo veel mogelijk situaties zowel de vertrekkende als de nieuwe boer gesproken. Ook andere betrokkenen, zoals tussenpartijen en medewerkers maakten deel uit van het onderzoek. De hoofdvraag luidde:

Wat is de rol van affectieve processen in boerderijovernames tussen stoppende
conventionele boeren en startende ecologische boeren?

Om deze vraag te beantwoorden heb ik vier deelvragen geformuleerd:

1. Wat is een succesvolle boerderijovername volgens conventionele boeren en ecologische boeren?
2. Welke affectieve processen spelen een rol in de boerderijovername tussen conventionele boeren en ecologische boeren?
3. Wat karakteriseert de transitie die op de boerderij plaatsvindt tijdens het proces van de overname?
4. Hoe zijn de affectieve processen beïnvloed door (symbolische) machtsrelaties?

De twee belangrijkste concepten om deze vragen te beantwoorden waren ‘ecologische boer’ en ‘affect’. Deze concepten gaven het onderzoek richting door de verandering op de boerderij in een raamwerk te kunnen plaatsen en door de relaties tussen de boeren, buren en boerderij te kunnen analyseren.

Ecologische boer
Zowel de ecologische als de conventionele boer kunnen niet eenduidig worden geformuleerd. Daarom heb ik de ecologische boer niet als statisch eindpunt, maar moment van verandering gebruikt. De ecologische boeren werden geselecteerd aan de hand van de verandering die zij op de boerderij willen bewerkstelligen. De twee meest prominente indicatoren voor verandering zijn reorganisatie van de markt en ecologische verandering. De marktreorganisatie houdt in dat de bedrijven transformeren richting autonome, zelfvoorzienende, multifunctionele, en in sommige gevallen kleinschalige boerderijen. Hoewel de markt een belangrijk element is, wordt vooral de instandhouding van de boerderij of landbouw in het algemeen als belangrijk aspect ervaren.
 
Ecologische verandering kent veel aspecten die vaak met elkaar worden gecombineerd, maar ook uiteen kunnen lopen. Mijn toepassing van de definitie van ecologisch is gebaseerd op het rapport van iPES FOOD (2016: 3), waarin ecologische landbouw wordt gezien als ‘diversificatie van boerderijen en boeren landschappen, vervanging van chemische input, het optimaliseren van biodiversiteit en stimuleren van interacties tussen verschillende soorten, als onderdeel van holistische strategieën om langdurige vruchtbaarheid, een gezond agro-ecosysteem en gewaarborgde leefomgevingen te bewerkstelligen.’

Affectief
Deze ecologische- en marktveranderingen zijn bestudeerd vanuit de lens van ‘het affect’. In plaats van me te richten op materiële aspecten van boerderijoverdrachten, maakte affectief onderzoek dat de focus verschoof naar het lichaam, emoties en onbewuste informatie, gecoproduceerd tussen lichamen (Slaby et al. 2019: 4). Waar emoties vaak worden aangeduid als een individuele toestand, wordt het affect gezien als interactie tussen emoties van verschillende actoren en de relatie tussen deze actoren (Slaby et al. 2019: 3).’ In plaats van een individuele emotie is het een gecoproduceerd proces dat kan worden uitgedrukt door middel van emoties, gevoelens en onbewuste informatie. Het bestuderen van het affect helpt ons met het vinden van alternatieve rationaliteiten, die bijvoorbeeld voortkomen uit emoties, interacties en verbinding met een plek (Nighthingale 2013: 2363; Nightingale 2011: 121-122, 129). Een relevant voorbeeld wordt gegeven door Nightingale, die stelt dat ‘de grens tussen hemzelf [een visser], de zee, en het vissen wazig is (2013: 2368).’ Dit betekent dat de visser gevormd wordt door de zee en de zee wordt gevormd door de visser. Rationaliteit is niet alleen te vinden in de geest van de visser, maar ook in het lichaam. Door dit argument naar landbouw te vertalen, wordt inzicht verkregen in de identiteit van de boer, zonder duidelijk grenzen te trekken tussen de boerderij en de boer. Figuur 1 illustreert mijn begrip en implementatie van het affect.

Geïnspireerd door Pile (2009: 16-17) en Nightingale (2011) zie ik het affect als (mede)geproduceerd in relaties en machtsdynamieken, uitgedrukt via emoties, gevoelens en onbewuste informatie en resulterend in affectieve processen. Dit onderzoek richt zich voornamelijk op deze processen, met als doel ze te identificeren en hun invloed op de overdracht aan te geven. Een focus op affectieve processen zorgde ervoor dat relaties tussen boeren, de boerderij, en de omgeving in beeld kwamen en konden worden onderzocht.

Methoden
Het onderzoek is uitgevoerd van januari tot april 2023. In totaal onderzocht ik de overname van zeven boerderijen. Op vier boerderijen kon ik participerende observatie uitvoeren, door een aantal dagen aanwezig te zijn en mee te draaien op de boerderij. Dit hield in: helpen met melken, jongvee voeren, stallen schoonmaken, meedoen aan vrijwilligersactiviteiten zoals klusdagen, helpen met kaasmaken, werken in de tuin, samen eten met de boeren, bomen planten, koffie drinken, materiaal kopen, meedoen met rondleidingen op de boerderij, en meer. Daarnaast voerde ik gesprekken en deed ik semigestructureerd interviews met de boeren. Op de overige drie boerderijen deed ik alleen semigestructureerd interviews. Alle interviews zijn uitgeschreven en gecodeerd. Samen met de codering van de veldnotities is het verslag op deze resultaten gebaseerd. Belangrijke codes waren: emoties, relaties, natuur inclusief boeren, verandering en financiën.

Bevindingen
Het onderzoek laat interessante bevindingen zien met betrekking tot boerderijovernames. Hieronder ga ik in op de invloed van affectieve processen in de boerderijovernames en licht ik machtsverhoudingen toe. Tot slot beargumenteer ik dat familiaire en non-familiaire overnames op affectief gebied grote verschillen vertonen en dat er meer onderzoek gedaan moet worden naar non-familiaire overnames.

Affectieve processen
Zoals figuur 1 laat zien, worden affectieve processen geproduceerd binnen het affect. Ik bestudeerde deze processen om een beter begrip te krijgen van de menselijke en relationele kant van de boerderijovername. Affectieve processen bewijzen zich als essentieel onderdeel van het falen of succes van de boerderijovername. Hoewel de overname uit veel praktische aspecten bestaat, zoals samenwerking en financiën, toont dit onderzoek dat affectieve processen een belangrijk onderdeel uitmaken van deze praktische zaken. Hiervoor is een aantal redenen te vinden in de resultaten.
 
Ten eerste zien zowel nieuwe als vertrekkende boeren een succesvolle overname niet alleen als een financiële transactie en vervanging van de vertrekkende boer door de nieuwe boer. Zij achten het belangrijker dat de relatie tussen de twee boeren positief uitpakt en dus ook na de overname een goede band blijft bestaan. Wanneer een van de boeren een negatief gevoel overhoudt aan de overname, zien de meeste boeren het als een gefaalde overname, met als mogelijke oorzaak slechte communicatie.

Ten tweede wordt de overname niet gezien als een statisch en praktisch punt in tijd. Hoewel de financiële overname aan een datum zit gekoppeld, zien de nieuwe boeren de overname als doorlopend proces. Ook na de financiële overname blijven zij het bedrijf ontwikkelen en speelt de relatie met de vorige boer een rol, bijvoorbeeld door het geven van advies en het uitoefenen van symbolische macht.

Daarnaast is de belangrijkste uitkomst van het onderzoek dat financiële en praktische zaken van een boerderijovername niet uit de context van een affectieve relatie gezien kunnen worden. De boeren worden continu door elkaar en andere actoren – zoals de boerderij, de koeien, de buren en de gemeente – beïnvloed. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de invloed van de relatie tussen de vertrekkende en de nieuwe boer op de financiële overdracht. De resultaten laten zien dat een positieve relatie kan helpen met het financieren van de boerderij. Bijvoorbeeld doordat de vertrekkende boeren geld in de nieuwe boerderij investeren doormiddel van crowdfunding of het afsluiten van een lening met de nieuwe boer wanneer de bank daar niet toe bereid is. Essentieel hiervoor is het vertrouwen in de nieuwe boer. Aan de andere kant laat het onderzoek zien dat een gebrek aan vertrouwen en respect zorgt voor een moeilijkere financiële overeenkomst en in sommige gevallen zelfs tot het mislukken van de overname.

Tot slot wordt de overname sterk beïnvloed door praktische en financiële factoren, maar is het ook een momentum waarop alles samen moet komen: financiën, relaties, samenwerkingen, het juiste moment. Dat momentum kunnen we niet manipuleren, dus ergens is een succesvolle overname ook een kwestie van ‘geluk hebben’.

Hier zien we dat de relatie tussen de vertrekkende en de nieuwe boer, en in mindere mate de omgeving, in sommige gevallen een grotere invloed heeft op de overname dan de praktische en financiële elementen. Echter, deze relatie is vaak complex. Er is zowel sprake van een zakelijke als een persoonlijke relatie. Daarbij komt dat de boeren in een heel ander proces zitten. Waar de nieuwe boer vaak enthousiast is en snel vooruitgang wil maken of aspecten van de boerderij wil veranderen is de oude boer in een proces van loslaten en kan verandering te snel gaan. De emoties van de boeren zijn niet altijd goed op elkaar afgestemd, waardoor het voor de nieuwe boer bijvoorbeeld lijkt alsof die niet wordt vertrouwd en voor de vertrekkende boer voelt alsof die niet wordt gerespecteerd. Een veelvoorkomend voorbeeld is dat de nieuwe boeren in hun enthousiasme op sociale media delen hoe zij de boerderij gaan verbeteren. De vertrekkende boeren, en soms ook de buurt, voelen zich niet gerespecteerd in hoe zij de boerderij hebben gerund.

Machtsrelaties
Een veelvoorkomende vorm van macht tijdens boerderijovernames is symbolische macht. Bourdieu (1989: 23) beschrijft dit als een onzichtbare macht die bestaande machtsdynamieken bevestigt en reproduceert tussen de dominerende en gedomineerde partij. Deze macht wordt niet uitgevoerd door een legale instantie, maar wordt aan iemand gegeven door hun omgeving. Voorbeelden zijn erkenning of status. De gevestigde boer heeft symbolische macht over de nieuwe boer, door de ervaring, de status in de buurt en de prestaties van het bedrijf. Zoals een nieuwe boer beschrijft: ‘[W]at ik deed was zijn jas aantrekken. […E]n dat is wel een hele, hele, hele grote, dikke jas zegmaar. Dat je je echt niet kunt voorstellen hoe dat ooit gaat voelen als het nu voelt zegmaar. Dat kon je gewoon niet, dat het ouwe zo sterk is, zo veel en zo tot in detail eigenlijk alles geschiedenis ademt.’ De nieuwe boer moet zich in het begin aanpassen aan de vertrekkende boer, al past dat helemaal niet bij hem.

Een ander element van de dominante machtsverhouding die een rol speelt tussen de gevestigde en de nieuwe boer heeft een bredere maatschappelijke context. Conventionele landbouw domineert het Nederlandse landbouwnarratief, terwijl ecologische landbouw een afwijkende en daarom minder dominante rol aanneemt.

Tijdens het onderzoek bleek niet alleen de gevestigde conventionele boer een representatie van een dominant landbouwnarratief. Ook de buurt had op verschillende boerderijen een machtsrelatie. Een voorbeeld hiervan is laat of niet maaien van gras. Buren zien hoog gras vaak als probleem. Ze zijn bijvoorbeeld bang dat onkruid zich naar hun land verspreid. Ik ben gras als symbool gaan zien voor symbolische macht in de omgeving van de nieuwe boerderij. Het representeert de nieuwe manier van boeren, die onbekend is voor de buren en zich figuurlijk door de wind kan verspreiden. Wanneer de nieuwe boeren hun idealen duidelijk naar buiten communiceren, kan dat voor de buurt als een bedreiging voelen voor het systeem dat al langer de landbouw domineert. Het overkomen van symbolische macht vereist duidelijk communicatie, het maken van wederzijdse afspraken en openheid voor nieuwe ideeën.

Hoewel symbolische macht vooral vanuit de gevestigde boer en het dominante boerennarratief over de nieuwe boer wordt uitgeoefend, ben ik ook andere soorten machtsrelaties tegengekomen in het onderzoek. Soms oefende de nieuwe boer macht uit over de gevestigde boer. Daarnaast zijn niet alle machtsrelaties negatief. Hieronder geef ik voorbeelden van productieve en onproductieve machtsrelaties weer.

Productieve machtsrelaties
– De nieuwe boer maakt concrete plannen voor de nieuwe boerderij. Het tijdsframe van de gevestigde boer is afhankelijk van de nieuwe boer, waardoor de nieuwe boer macht uitoefent over de gevestigde boer. Een concreet plan helpt de gevestigde boer met het loslaten van de plek en het vertrouwen van de nieuwe boer.
– De gevestigde boer introduceert de nieuwe boer in de buurt. De gevestigde boer gebruikt de symbolische macht dat hij of zij in de buurt heeft om een goede relatie tussen de nieuwe boer en de buurt te bewerkstelligen.

Onproductieve machtsrelaties
– De voormalige boer geeft ongevraagd advies aan de nieuwe boer en oefent daarmee macht uit over de nieuwe boer. Dit resulteert erin dat de nieuwe boer zich niet vrij voelt om te doen wat die op de nieuwe boerderij wil.
– De nieuwe boer negeert het ongevraagde advies van de voormalige boer en oefent daardoor macht uit over de voormalige boer. Het negeren van het advies resulteert erin dat de voormalige boer zich niet gerespecteerd voelt.
– Voormalige boeren willen vaak controle houden over de boerderij (Conway et al. 2016: 170). In mijn onderzoek zijn verschillende strategieën gebruikt om controle te houden: het gebruik van financiële middelen, blijven wonen op de boerderij, vereisten vaststellen voor na de overdracht, de nieuwe boeren meerdere keren per dag of week bellen, en het bieden van hulp aan de nieuwe boer.

Familie
Hoewel de huidige literatuur vooral ingaat op familiaire boerderijovernames, onderstreep ik het opkomende belang van non-familiaire boerderijovernames, als oplossing voor het gebrek aan opvolgers en als mogelijkheid voor landbouwtransitie. Waar Joosse & Grubbström (2017: 206-207) stellen dat familiaire en niet familiaire overnames veel met elkaar overeenkomen, laten mijn resultaten zien dat er veel verschillen zijn tussen deze vormen van overnames. Bijvoorbeeld dat het proces van overname voor zij-instromers veel later start dan voor kinderen van de huidige boer.

Bovendien zijn de machtsverhoudingen binnen een familie anders dan bij een non-familiaire overname. Binnen de familie is er niet alleen de verhouding tussen de nieuwe en de oude boer. De nieuwe en oude boer zijn ook ouder en kind en hebben dus een dubbele machtsrelatie. Bovendien spelen broers en zussen in veel gevallen ook een belangrijke rol en willen de ouders hun kinderen als gelijke behandelen.

Conclusie
Tijdens het onderzoek bestudeerde ik de rol van affectieve processen in boerderijovernames tussen stoppende conventionele boeren en startende ecologische boeren in Nederland. Hieronder schrijf ik een korte conclusie van het onderzoek en doe ik een aantal aanbevelingen voor dit soort boerderijovernames. Affectief onderzoek leerde mij om verschillende actoren, relaties, emoties, en uitingen van machtsdynamieken te begrijpen, met als doel om mogelijkheden te onderzoeken voor een landbouwtransitie richting ecologische landbouw, en tegelijkertijd een oplossing te bieden voor het gebrek aan opvolgers voor conventionele boeren. Door me op de boerderijovername als oplossing te richten vond ik verschillende interpretaties van succesvolle overnames, een verscheidenheid aan affectieve processen, en machtsdynamieken.

Gebaseerd op mijn resultaten stel ik dat, als we boerderijovernames als mogelijkheid voor landbouwtransitie willen gebruiken, we de affectieve processen in deze overnames moeten begrijpen. Niet alleen vanwege persoonlijke emoties en gevoelens, maar ook omdat mijn onderzoek aantoont dat affectieve processen de andere elementen van de overname sterk beïnvloeden. Ook het verschil tussen familiaire en non-familiaire boerderijovernames moet vanuit een affectief perspectief worden begrepen. Binnen een familiebedrijf zijn er andere machtsrelaties, en financiële en emotionele waarden wordt toegekend aan verschillende actoren. Waar de meeste literatuur is gericht op familiaire overnames, benadruk ik het belang van onderzoek naar non-familiaire overnames, om overnames tussen boeren en zij-instromers te faciliteren.

Het gebruik van de boerderijovername tussen stoppende conventionele boeren en startende ecologische boeren als een mogelijkheid voor landbouwtransitie heeft verschillende positieve effecten. Ten eerste geeft het zij-instromers toegang tot land. Daarnaast biedt het een oplossing voor conventionele boeren die geen opvolger binnen het bedrijf of binnen de familie kunnen vinden. Hierdoor kan het boerenbedrijf blijven bestaan en wordt het land niet verkocht aan een grootschalige boer, waardoor de trend van het verdwijnende kleine boerderijen en het groter worden van grote boerderijen kan worden doorbroken. Tot slot geeft het meer ruimte aan alternatieve landbouwmodellen, waarin de klimaatcrisis en vervreemding binnen de kapitalistische markt worden aangepakt.

Het onderzoek draagt bij aan een affectieve aanpak op boerderijovernames, en positioneert zich in een debat van landbouwtransitie. Hoewel ik de positieve effecten van de boerderijovername als mogelijkheid voor landbouwtransitie hierboven schets, is dit onderwerp niet erg aanwezig in beleid en literatuur. Daarbij komt dat ook de affectieve kant vaak wordt genegeerd, terwijl dit de materiële en praktische aspecten in grote mate beïnvloed. Daarnaast benadrukken de participanten het belang van het affectieve en relationele element in hun begrip van een succesvolle boerderijovername. Mijn onderzoek laat zien dat boerderijovernames gebruikt kunnen worden om een landbouwtransitie te genereren, door ecologische boeren naar voren te schuiven en het gebrek aan opvolgers te kunnen oplossen. Waar financiële moeilijkheden vaak worden benadrukt in literatuur en beleid, laat ik zien dat we een holistische aanpak moeten hebben en affectieve processen moeten begrijpen binnen materiële en praktische aspecten, en deze processen herkennen als belangrijke invloeden op de overname.

Aanbevelingen
Uit het onderzoek kwam een aantal concrete aanbevelingen en elementen die het overwegen waard zijn naar voren. Dit is gebaseerd op de overname van mijn zeven case studies en zal dus niet voor iedere boerderij gelden. Het is belangrijk om te erkennen dat elke boerderijovername verschillend is en in zijn eigen context geplaatst moet worden. Desalniettemin kan het in acht nemen van de ondergenoemde punten helpen met het vergemakkelijken van boerderijovernames van conventionele naar ecologische boerderijen in het algemeen.

1. Open en eerlijke communicatie tussen de boeren. Vertel elkaar wat je van plan bent en wat je van de ander verwacht. Maak heldere afspraken over termijnen, financiën, samenwerking en hoe je de toekomst van de boerderij voor je ziet.
2. Respecteer elkaar. Hoewel beide boeren hun bedrijf op een verschillende manier managen is het belangrijk om elkaar als persoon, en elkaars boerenbedrijf te respecteren.
3. Stem starten en stoppen op elkaar af. Erken dat de vertrekkende boer in een heel ander proces zit dan de startende boer. Waar de vertrekkende boer ruimte nodig heeft om het boerenleven los te laten wil de startende boer zo snel mogelijk beginnen met veranderingen aanbrengen. Dit kan tot frictie leiden. Maak ook hier heldere afspraken over wanneer de nieuwe boer kan beginnen en erken als nieuwe boer het proces van de vertrekkende boer.
4. Vertrouw op het kunnen van de nieuwe boer. De vertrekkende boer heeft kennis over het gebied en het runnen van een boerenbedrijf. Wanneer de nieuwe boer het bedrijf op een totaal andere manier gaat draaien is dat een grote verandering voor de vertrekkende boer. Echter, een nieuwe manier van boeren betekent niet per definitie dat het niet goed gaat. De nieuwe boer heeft ruimte nodig om te kunnen vallen en opstaan.
5. Denk er, als nieuwe boer, over na wat je naar je netwerk communiceert. Een enthousiaste post op facebook of in de nieuwsbrief kan voor je netwerk een leuk nieuwtje zijn, maar kan bij de vertrekkende boer of buurtgemeenschap tegen het zere been aan schoppen. Ben bedachtzaam met wat en hoe je dingen formuleert.
6. Overweeg een coach in het proces die aandacht besteed aan persoonlijke en emotionele thema’s tijdens het overdrachtsproces. Zowel eerder gedaan onderzoek (Stokkers et al. 2010) als mijn onderzoek toont aan dat het hebben van een coach vertrouwen biedt in de overname, en het gebrek aan een coach achteraf als een gemis wordt ervaren.
7. Laat de nieuwe boer een concreet plan met tijdsframe maken. Hierdoor krijgt de vertrekkende boer meer vertrouwen in de capaciteit van de nieuwe boer en is het makkelijker om de boerderij los te laten.
8. Laat de vertrekkende boer de nieuwe boer in de buurt introduceren. Eventueel met een open dag waarin plannen en visies worden besproken en waar zorgen over de nieuwe manier van boeren door de buurt kunnen worden geuit en besproken.
9. Verdiep je, als nieuwe boer, in de buurt. Is het een hechte gemeenschap? Kwamen de kinderen van de buren over de vloer bij de vertrekkende boer? Wat is de rol van de boerderij in de buurt?

*Marcha van Wijk doet de Master Organic Agriculture aan de Wageningen Universiteit. Deze blog is een samenvatting van haar thesis onderzoek.

Literatuur                                                                          

Bourdieu, P. (1989) ‘Social space and symbolic power’ Sociological theory 7-1, 14-25.
Conway, S. F., J. McDonagh, M. Farrell & A. Kinsella (2016) ‘Cease agricultural activity forever? Underestimating the importance of symbolic capital’ Journal of Rural Studies 44: 164-176.
European Union (2020) ’Farm to Fork Strategy: For a fair, healthy and environmentally-friendly food system’ 1-23.
IPES FOOD (2016) ‘From Uniformity to Diversity: A paradigm shift from industrial agriculture to diversified agroecological systems’ International Panel of Experts on Sustainable Food Systems: 1-96.
Joosse, S. & A. Grubbström (2017) ‘Continuity in farming-Not just family business’ Journal of Rural Studies 50: 198-208.
Nightingale, A. (2011). Beyond design principles: subjectivity, emotion, and the (ir) rational commons. Society and Natural Resources, 24(2): 119–132.
Nightingale, A. (2013). Fishing for nature: the politics of subjectivity and emotion in Scottish inshore fisheries management. Environment and Planning A, 45(10): 2362-2378.
Pile, S. (2009). Emotions and affect in recent human geography. Transactions of the Institute of British Geographers, 35(1): 5–20.
Slaby, J., Mühlhoff, R., & Wüschner, P. (2019). Affective Arrangements. Emotion Review, 11(1): 3–12.
Stokkers, R., R, Van der Meer, H. Schoorlemmer & V. Hendriks-Goossens (2010) ‘Opvolgers gezocht voor het boerenbedrijf’ Wageningen UR: 1-74.